U Khlawait

Syllad | The Rising MeghalayaDecember 30, 2022

U Kiang toh u khon ïong ka Rimaai Nangbah kiwa won na ka kpoh ïong ka Weipun Doh na ka kur Sookpoh Khad-aar Wyrnaai. Katkam i khana parom, u Kiang toh u wa kit khia na ïung ha leit; i khih-i kreh i ïong oo toh i rep-i riang wei chare masi. Man u leh uwa ka-it u put ïa ka chawiang, wei wa sñiawsuk haroh u u rwaai-u siaw. Em haroh u i jabieñ iwa proh wei khlan i kut-jingmut u, uwa kwah beit u tip-tre ïei won-ïei won i wada won ha i jingmut-jingpyrkhat i ïong oo. Jooh pynkiñkhlieh u ka ka Bei u da ki jingkylli chaphang u maasan u ïong oo, u Ksan Sajaar—kwah u u tip wa kammon khlaad u. Ka Bei won u, ym nood ko u khana ïa oo hei jingman kynthaai i ïong ka. Katwa pynbor beit u ka, tae ym ïohsa ko; da khana ko ïa oo wa toh u maasan u ïong oo wa tbian i rta u wa ïap u ha ki kti ka sorkaar Phareng hei jingïaleh pyrchah i ïong oo ïow knieh ïei man kynraad ka Phareng cheini cha Ri Khad-aar Dolloi. Da maham ko ïa oo wym hoi u em wa tip ïeini neibhah lada poi i ha ki chkoor ka sorkar Phareng, ki ym dam de ki u chah pynchitom. Heitae kyaan ki thied jabieñ u Kiang, da psiah i mynsien dukhi ha oo ïow su-tput ïa ka sorkar Phareng wei wow pynlaitlood siendon ïa ka Ri Jaiñtia waroh kawi.

Heipor wa dang im u Kiang, ka Hima-bah ïong ka Britain toh kawa khlan bor bha ha pyrthai, da man kynraad ko la jen chi-pawa ka pyrthai. Ïa ka ri India leh da ïoh ko u synchaar da ka. Da em ko ka thong wow pynpoor chooh-chooh ïa ka hima ka ïong ka chawa palat u pood Bangla. Ha ka 15^th Wisu, 1835, ka sorkaar Phareng da phah ko ïa ki chipai hapoh i ïahkhmat u Captain Lister wa u H. Inglis cha Jaiñtiapur, wa em katni ha Bangladesh. Kini da laai ki cha ïung u syiem ka Jaiñtia, u Rajendra Sing wei da leh thombor ki; waroh i watoh i ïong u syiem da chah knieh lut heitae. Katwa khlan wei boon kini ki chipai, u syiem leh ym nood u u pyrchah. Heini da knieh leh ïa ka Hima Jaiñtia hi waroh kawi wei ïa u syiem Rajendra Sing da pyndooh ïei man syiem i ïong oo. Nadooh kattu, ïa ka ri Jaiñtia da chah synchaar ha ka sorkaar Phareng. Du kamtu donhi, kut ka hima Jaiñtia kawa da em da ki boon spah snem.

Ha ki snem wa bood, ha ka ri Jaiñtia ym em joor ki kha kjat ka sorkaar Phareng, kamtae dang em ka chongsuk-ka chongsaiñ. Tangwa ini i suk-i saiñ u kut noh i na ki daaw kiwa boon. Ha u snem 1859 da wan ki bru ka sorkaar ïow kheiñsap-kheiñtap neibynta ka khajna kawa hap su noh ki Jaiñtia cha ka sorkaar. Ini da pynkhihwin i ïa ki bru neibhah na u snem 1860 da hap duk ki u su khajna cha ka sorkaar nongwei. Neitae, da mih sa kawi wan ka aiñ wa ong wa waroh ki Jaiñtia ymhoi de u em ki ki wait, ki stieh, ki khnam, ki ryntieh, ki soom lane ki suloi. Iwa rap joor chooh-chooh i jingthombor toh i chaah khang ïei thangbru ki tre-ri ha ka sorkaar Phareng. Da em leh i sñiaw ha ki Pnar wa ka Phareng da thmu ko u pyndooh-pyndam ïa ka ñiam-ka rukom ïong ki. Kini waroh da pyntakha ki ïa ï sñiaw-maïa ñiam wei sñiaw-maïa ri ïong ki.

Ïei snaam da pynjoo nyngkong ha Ïalong, hawa dang leh ïa ka ñiam Chaad Pastieh, ki pulit ïong ka sorkaar da wan ki wow li knieh ïa ki tiar lehñiam, katkam ka aiñ; heini da em leh ki Pnar wa chah siat. Ka khubor wa jia ha Ïalong da poor smat i kylleiñ ka Jaiñtia. Kattu waroh ka ri Jaiñtia da chyrkiat lamieñ ko; da kutjingmut ki Jaiñtia kattu wa lada kwah biang ki ïei hok ïong ki, ïow leit nei chong-broo, hap hiar thma ïa ka sorkaar dohlieh; ki dap-chynrang, ki dap-kynthaai ka ri kattu da sdang ki u pynkhreh, u kieñ stieh, u rah wait; wei wym em de wa ïe u pynsynjor ïei raaikut i ïong ki.

Katkam I khana parom, ha kawi ka dorbaar wa pynman u Dolloi Tyngkaer ha Jwai wa pynbna u wa hap su khajna noh cha ka sorkaar, da ïoh u ïoo ïei jingchlur wei pnah thylliej u Kiang heiwa da pyrchah u kat ïa u Dolloi. Hadien, ha Madiah-Kmai-Blai, da pynman da ka dorbaar hei jingpynlaai u Kongwasan (Dolloi Nartiang) ïow pyrkhat ïei jingeh ki khon ka ri. Ha kani ka dorbaar da mih chiboon ki pnah-thylliej na kylleiñ ka ri Jaiñtia wa da e i klam-i kape. U Kiang leh da ïeiñ da pynsñiaw ïei maïa ri wei maïa ñiam ïong oo. Heini da tyrwa wa u Kiang toh u ïalam u ïa ka ri hei jingïaleh pyrchah ïa ki nongwei. Kat kani ka lyngkor wa da e ha oo, tae arkyntien u khajak; heini ïeiñ u Dolloi Nongtalang tae e u i klam hadooh wa u Kiang leh pdiang khooid mynsien u ïei jingtyrwa ka dorbaar. Tangwa chwa wow man nongïalam wa pura, u Kiang kwah u u ïoh ïei jinghun na ki Blai-ki Syiem, tae ngam u ha thwaai ha Syntu Ksiar wei ong u lada ïoh ïa u dieñ uwa em le tylli ki tnad wa em wa ki sla wa ïirngam, mut ki Blai-ki Syiem leh da hun ki. Kamwa klam, kamtae u Kiang leh da ïoh ïa utae u dieñ. Da ïa risa ka dorbaar, da jhan ki lura-lura u knieh noh ïei hok i ïong ki hapoh i jingïalam u Khla-wait ka ri.

Ka thma da sdang. U Kiang da ïalam ïa ka ri pyrchah ïa ka Phareng kamwa ïalam u Synriang ïa u Ñiawwasa pyrcha ïa u Chyllong. Ki Jaiñtia da pynioo ïei jingchlur wei jingbuittooh ha khmat u nongchoon wa khlan bor. Ki chipai Phareng toh kiwa biang i chah hikai wei em ki ki suloi, ki tup-ki man kiwa bha katwa ki Jaiñtia won em  ki ki suloi wa ki tup-ki man du khajak, dang chkeh beit ha u khnam wa ka ryntieh, ka wait, ka stieh; neitae i daaw ym toor ki Jaiñtia markhmat wa ki, hynrei dei ieiñ donhi. Ki chipai ka Phareng da thang ïa ki ïung-ki sem, ki hali-ki hator, dei jingmut wa lada ym ïoh khoo wei thaw sah daw pyndem ki Jaiñtia. Da khang leh ïa ki lad-ki luti wow ïoh ki tiar-ki tar lane ki jingïarap na ki ri wa na baar. Ki Jaiñtia nadooh ki khynnah, ki kynthai, wa ki tymmen da ïa ïut chnong deiwa rieh cha khlo-cha kjam. Kamtae nang laai ka thma, ki taïaaw da kylla cha ki bnaai, ki bnaai cha ki snem. Ki Jaiñtia leh ym ran, ki Phareng leh ym ran. Ka Phareng da pyrchang u pynbaam da ka poisa, da pyrchang leh u phah li klam da ki syiem na ri Khasi. I jingdooh ki mynsien da man i iwa chyrkhei; ki chnong-ki thaw leh da em kiwa da kylla tpaai.

Kamtae da laai ka jingïaleh. Ha pyrdi ka thma, ha ka step wa 27 ïong u Kmaaichonglaad, 1862, u Woh Kiang dang thiah kjut u ha chnong Umpara, em u chirup wa ka kurim ka ïong oo wa ki khon u arngut. U Lt. Sadlier na Nartiang da ïalam u ïa ki chipai ki ïong oo; dang step da poi ki ha Umpara. Manda poi, ïei ïung wa sah u Kiang da pynioo ïa u Sadlier da u Long Sutnga, u nongchetkylla, u suri-sap-snieh-langbrot. Da ker soodong ki chipai ïeitae i ïung. Manda mih u Kiang na dwaar-dien, heitae ïoo u oo u Lt. Sadlier, neitae psiah u chapoh ïung. U Long da mut u u laai chakhmat u Kiang, kamtae him u Kiang ïa ka pistol mut u oo u siat u Long, tangwa ym hoi ko. Manda psiah sa u Sadlier, him won u Kiang sa ïa ka suloi tae mut u u siat, katwa ïoo katae leh ymhoi ko. Katwa u Sadlier wa ki chipai dang mut ki u ïarap ïa u Long, ran u Kiang chadien tae chim u da ka wait. Ki chipai heitae da mang da ki suloi ïa u Kiang. Heitae pyndem u Kiang wei da kem ïa oo wei ïa ka kurim wa ki khon u, katwa ka kurim wa ki khon ïoh ki u ïut hadien. Da rah ïa u Kiang cha thanad cha Jwai; heini da em u Brigadier Dunsford wa u Captain Morton wei da takit ïa oo. Ha ki khmat ïong ka Phareng, u Kiang toh u nongpynkheiñ-aiñ, kamtae da hukum wa u pynkut noh ïei jingim i ïong oo ha u dieñ-phasi.  

Ha ka 30^th Kmaaichonglaad, 1862, da phasi ïa u Kiang ha Ïawmusiang. Heini kut i jingim u khon wa maïa ka ri, u blang-kñia-ri. Da kjutnood ki khon ka ri Jaiñtia, katwa siahnood u nongchoon, u nongchetkylla won da ïylloob ïong klaw. Da tab u la-oh ïa ka ri, waroh da ïa tieñ-ïa sorsa. Ha chwa wow phasi da e laad ïa u Kiang wow klam khaddooh. Heini mih ki ktien na u thylliej-ksiar u Kiang, heiwa ong u lada khyr-uiñ i khmat u cha mihsngi, ym slem de u ïoh leitlooid ka ri; lada khyr-uiñ won i cha sepsngi, ïanom-ïanom u chong-broo ka ri. Ym em iñkhaaw u thylliej u Kiang, khyr-uiñ sakhiat i khmat u cha mihsngi.

Hadien wa da tkut mynsien u Kiang, da rah ïa ka met ïong oo da ki chipai Phareng wei da tlep ïa oo dei tlep ha Loom Mooliksoo. Hachwa itae, kawi ka dap-kynthaai kawa pyrtuit ka Hat Langdoh da pynsum-da pynsaid ka oo. Manda won ki para ri nei rieh thma, da khloh a ka met u Kiang wei da pyndep ïa ka thang-ka riñ wei ïa ki chyieñ ki ïong oo da booh ha utae hi u loom katkam ki hukum-ki adong u Tre-Kirot Kynraad.

Ki wa ym pu-em u chah kem dang pteiñ ki ïa ka thma hei jingïalam ïong ki dap-chynrang. Ka thma wa da sdang nadooh u 1860 hadooh wa pyndem ha u 1863 da pynjaet-pynpra ko ïa ka ri Jaiñtia. Chiboon ki wa dooh ïei jingim ha ka jingïaleh, chiboon kiwa chah kset patok, wa chah phasi. Ha ka spah-snem wa daw won, chiboon ki jingthombor wa hap mad; tangwa hapyrdi ini leh, ki khon Ñiawwasa ym dooh jingkyrmen wada ngeitskem ki ha ki kyntien u Kiang. Da ïooluti ki wa mynnu u mihsalan won u; hadooh katni leh dang sah itae i ïooluti, wa mynnu u kha ka Bei-Wabooh ïa kiwa kam oo. Nadooh wa dang em u Kiang ha poh u trop ksiar-trop rupa, da thoh u Kynraad wa uni toh u man u u nongïalam wa khroo. Lada kwah i ïa ka nongmuna i jingchlur ym em de wa rap tympang ban ïa i jingim u Woh Kiang Nangbah.

Da u Heirtami Paswet